Giữa núi rừng hùng vĩ của huyện Bá Thước (tỉnh Thanh Hóa), những guồng nước - hay còn gọi là “bánh xe nước” - hiện lên mộc mạc, bền bỉ như biểu tượng của sức sống miền rẻo cao. Đây không chỉ là công cụ sản xuất mà còn là nét văn hóa đậm đà bản sắc của đồng bào Mường, Thái nơi đây.
"Bánh xe nước" trên miền rẻo cao Bá Thước
Trên những cung đường quanh co giữa núi non trùng điệp, hình ảnh guồng nước nối tiếp nhau bên dòng suối trong xanh là dấu hiệu quen thuộc báo hiệu nơi cư trú của người dân bản địa. Với họ, guồng nước là thành quả lao động gắn với lịch sử lâu đời - không ai nhớ rõ có từ bao giờ, chỉ biết rằng cha truyền con nối, đàn ông trong bản ai cũng biết làm.
Theo anh Hà Văn Thưởng (bản Chiềng Lau, xã Ban Công), guồng nước ở đây không chỉ dùng để đưa nước từ suối lên đồng mà còn đưa nước về bản phục vụ sinh hoạt và thậm chí là “máy giã gạo”.
Việc làm guồng cần sự hợp sức của 5-10 người, mất ít nhất hai ngày mới hoàn thành. Công đoạn đầu tiên và quan trọng nhất là làm trục quay cho guồng nước - được xem là “trái tim” của guồng nước - được làm từ thân gỗ thẳng, chắc chắn, có khả năng chịu được mài mòn và chịu nước. Phần bánh xe được làm từ tre, luồng với đường kính từ 5-10m, tùy theo độ sâu lòng suối so với mặt bằng trên đồng lúa. Các ống hứng nước được làm từ thân cây vầu (cùng họ tre nứa).
Anh Hà Văn Thưởng chia sẻ thên, để làm guồng nước thì ngoài việc phải nắm vững kỹ thuật để tạo độ chính xác cho từng công đoạn, còn cần sự khéo léo, tỉ mỉ và cả đam mê. “Ngày nay có nhiều thứ đã được làm bằng máy, nhưng guồng nước vẫn cần làm theo lối thủ công. Những người lớn tuổi trong bản vẫn truyền dạy cách làm và chúng tôi rất vui là nhiều người trẻ vẫn hào hứng với việc làm guồng nước”, anh Thưởng cho biết.
Người dân Chiềng Lau luôn tự hào rằng, cho dù đã có máy bơm, nhưng máy bơm không thể thay thế được guồng nước bởi sự “siêng năng”, “làm việc cả ngày lẫn đêm không biết mệt”. Đặc biệt, sử dụng guồng nước ít tốn kém và rất thân thiện với môi trường.
Ngày nay, guồng nước không chỉ phục vụ nông nghiệp mà còn “phục vụ” khách du lịch. Một số nơi, người dân đã dựng chòi giúp du khách tiện ngắm guồng nước và chụp ảnh. Nhiều du khách trong và ngoài nước đã tìm đến chiêm ngưỡng những “bánh xe nước” đang quay miệt mài bên núi rừng xứ Thanh - nơi lưu giữ vẻ đẹp lao động và văn hóa của miền cao.
Duy Cường