Miền Trung – Tây Nguyên 4. Hoa mai ở An Nhơn Bình Định
Mới xuất hiện gần 20 năm qua nhưng vùng hoa mai An Nhơn đã trở thành một thương hiệu không chỉ nổi tiếng trong nước mà còn xuất khẩu ra nhiều thị trường thế giới. Dịp cuối năm, du khách tràn về An Nhơn không chỉ để thưởng hoa mai tại vườn, để được trò chuyện với người trồng mai, mà cũng còn để “thỉnh” mai về mọi miền đất nước.
Nguyễn Đình Hòe - VACNE
1.Đôi điều về hoa mai
Cùng một tên hoa mai có 2 nhóm mai khác hẳn nhau.
Mai vàng: bao gồm một vài loài trong chi Ochna của họ Mai (Ochnaceae). Cây mai vàng ở miền Nam Việt Nam thuộc chi này với danh pháp Ochna integerrima. Mai vàng là thực vật đặc trưng cho vùng nhiệt đới nóng ấm Đông Nam Á và châu Phi, phát triển rộng rãi ở nước ta từ Đà Nẵng trở vào (rải rác cũng gặp từ Đèo Ngang trở vào Huế). Ở Việt Nam, mai vàng là một chi cây cảnh gồm một số loài như: Ochna integerrima (mai vàng năm cánh); Ochna integerrima (mai núi) và Ochna atropurpurea (mai tứ quý). Trên thế giới có ít nhất là 50 giống mai vàng chủ yếu tập trung ở Đông Nam Á và châu Phi. Mai vàng ưa khí hậu nóng.
Mai tứ quý là loài mai vàng đặc trưng Nam Bộ, ngoài tên khoa học Ochna atropurpurea, còn những tên khác là Ochna serrulata hay Ochna integerrima (theo cách gọi của Thái Lan). Mai vàng chỉ để ngắm hoa, không có trái, trừ mai tứ quý có trái nhỏ xíu như hạt đậu nhưng không sử dụng. Mai này cũng trổ hoa vàng nhưng sau khi cánh hoa rụng đi thì đài hoa còn lại năm cánh màu đỏ với nhụy hoa và ba hạt màu đen như hạt đậu. Năm cánh hoa màu đỏ cũng tròn trịa và giống hình một đóa hoa mai. Mai này trổ bông lác đác quanh năm nên mới gọi là mai tứ quý (xuân, hạ, thu, đông đều trổ hoa). Do tính chất nở hai lần trên cùng một đóa nên người ta còn gọi mai tứ quý là nhị độ mai. Mai tứ quý có thân gỗ sần sùi và đen. Càng lâu năm nó càng cao to, cổ kính và chắc đậm.
Mai trắng (Prunus mume) còn gọi là hạnh mai hay mai mơ thuộc chi Mận mơ (Prunus), họ Hoa hồng (Rosaceae). Người Trung Quốc gọi loài cây này là mai (梅). Đây chính là cây mai trong bộ tứ Tùng-Cúc-Trúc-Mai. Mai trắng là thực vật đặc trưng của Trung Quốc và vùng Đông Á, xứ lạnh. Mai trắng còn có các tên khác là mai mơ, mơ ta, mơ mai, mơ Nhật Bản, Tiếng Nhật gọi là ume (kanji: 梅; hiragana: うめ), tiếng Trung là méi (梅: mai) hay méizi (梅子: mai tử), tiếng Triều Tiên là maesil (hangul: 매실; hanja:梅實). Loài cây này được coi là có nguồn gốc từ Trung Quốc và sau này được đưa tới Nhật Bản và Triều Tiên, được trồng để lấy quả và hoa. Nó có quan hệ họ hàng khá gần gũi với mơ châu Âu (Prunus armeniaca). Mai trắng ưa khí hậu lạnh.
Mai trắng (hạnh mai) Việt Nam là cách gọi theo tên Hán Việt, theo tên nôm chúng là cây mơ, cùng một chi với mai Nhật, tuy nhiên khác loài hay cùng một loài mà khác thứ. Tại Trung Quốc, mùa mai chín trùng với mùa mưa tại khu vực Giang Nam, nên người ta gọi thời gian này là ”mai vũ” (梅雨), còn trong tiếng Nhật gọi là baiu hay tsuyu.
Vì cùng được gọi là mai trong thi ca nên không ít nhiều người lầm 2 loài mai này. Ví dụ nói “mai cốt cách tuyết tinh thần”, “phương thảo liên thiên bích, mai chi sổ điểm hoa – cỏ non xanh rợn chân trời, cành mai trắng điểm một vài bông hoa” là nói về cây mai mơ (hạnh mai) phương Bắc, không phải về cây mai vàng phương Nam. Một điều gây nhầm lẫn nữa là trong nhóm mai vàng thuộc họ mai(Ochnaceae) lại cũng có giống mai nở hoa trắng (có tên là bạch mai, tuy nhiên đây không phải là cây bạch mai thuộc họ mù u hay gặp ở Nam Bộ, cũng cho hoa trắng và rất thơm). Cái dáng mảnh dẻ, chịu sương tuyết, khắc khổ và kiêu sa của cây hạnh mai hay được thi nhân ví với tao nhân mặc khách hoặc tiểu thư khuê các, còn dáng của cây mai vàng thì đầy đặn (có thể cao vài chục mét), thân cây đậm chắc có dáng vẻ bình dân và thượng võ.
2.Nghề trồng mai vàng ở Bình Định
Hiện nay ở xã Nhơn An, huyện An Nhơn Bình Định có 6 làng nghề trồng mai (mai vàng), trong đó nhiều nhất là làng Háo Đức. Hiện nay toàn xã có trên 1.500 hộ trồng mai có quy mô trên 100 chậu trở lên (toàn xã có 2.400 hộ). Năm 1995 nghề trồng mai bắt đầu phát triển với quy mô rộng lớn. Người dân chủ yếu trồng ở đất vườn, sau đó trồng ở một số thửa ruộng gần nhà. Mai được xem là nghề truyền thống, và là mũi nhọn kinh tế của xã Nhơn An. Nhờ nghề trồng mai mà nhiều gia đình khấm khá, con cái học hành đỗ đạt. Mỗi dịp Tết người dân xã Nhơn An cung cấp cho thị trường mai tết hàng chục ngàn chậu mai, tổng thu nhập từ mai lên đến cả chục tỷ đồng, một số tiền lớn đối với vùng quê nghèo.
Nhờ cây mai, bộ mặt nông thôn ở Nhơn An đã thay đổi diệu kỳ, với những ngôi nhà kiểu biệt thự, những chiếc ô tô đời mới lướt nhẹ trên đường giao thông nông thôn đã trải nhựa. Trong vòng vài chục năm nghề trồng mai đã biến hàng trăm hộ nông dân Nhơn An thành triệu phú. Từ làng Háo Đức, cây mai đã lan dần ra các huyện lân cận như Tuy Phước, Phù Cát, Quy Nhơn, Hoài Nhơn…
Mai Bình Định được ưa chuộng vì ngoài sắc vàng rực còn có thế đẹp, đa dạng. Hiện ở Bình Định có tới vài chục giống mai: hồng mai, hoàng mai, bạch mai phân biệt theo màu hoa; cúc mai, hoàng tỉ, ngũ đài hoa… phân biệt theo cấu tạo hoa, theo số cánh hoa. Rồi còn mai thế (mai bonsai) với giá có thể lên đến trên dưới trăm triệu đồng mỗi chậu.
Người Bình Định vốn yêu thích thi ca và thượng võ, dường như tìm thấy ở cây mai vàng có nét nào đó giống cốt cách của mình. Nhìn vào “thế” mai, người ta cũng có thể biết được người trồng. Trồng mai cũng có “đạo trồng mai”, ngộ ra được “đạo trồng mai” phải là người có cơ duyên với cây mai. Mà người Bình Định - quê hương của Tây Sơn Tam kiệt, của tuồng Đào Tấn, của thi phẩm Hàn Mặc Tử - vốn từ xa xưa đã sẵn cái duyên đó. “Ai về Bình Định mà coi, con gái Bình Định múa roi đi quyền”- những cô gái thượng võ dòng dõi Tây Sơn Tam Kiệt chỉ có thể ví mình với mai vàng, không thể ví mình với mấy “cô nàng lẻo khoẻo” hạnh mai – mai mơ - xứ Bắc được !
Ông Đặng Xuân Lang (1925 - 1997), người làng Háo Đức, xã Nhơn An huyện Nhơn Bình Định được xem là “ông tổ” của nghề trồng mai nơi đây. Ông Lang hồi đó công tác ở Ban tổ chức Tỉnh ủy Nghĩa Bình (cũ). Năm 1978, ông Lang vào nhà người bạn ở Thủ Đức - TP. Hồ Chí Minh – là nơi có rất nhiều mai cảnh, xin về một nắm hạt mai gieo thử, nhờ người bạn truyền đạt lại cách gieo trồng, chăm sóc. Mai của ông Lang trở nên thích hợp với đồng đất và khí hậu Nhơn An nên phát triển tốt không ngờ. Nhưng cũng phải đến năm 1995 mới hình thành nghề trồng hoa mai đại trà ở An Nhơn. Mai An Nhơn có nhiều ưu điểm hơn mai được trồng ở các tỉnh khác của Nam Trung Bộ: thế cây đẹp hơn, hoa to đóa và dày hơn và đặc biệt là giá cả (tại An Nhơn) rất rẻ: khoảng dăm chục ngàn là có một chậu mai đẹp.
Tại Nha Trang, khoảng từ sau tết ông Táo đã thấy xuất hiện hoa mai Bình Định bày bán trên hè mấy con phố trung tâm. Người Nha Trang ưa mai chậu, không ưa cành mai cắm lọ. Chợ mai trên phố Nha Trang bắt đầu đông từ sau 25 tháng chạp âm lịch. Thường khi hết mai Bình Định thì mai Khánh Hòa mới có người mua. Tết Nha Trang không thể thiếu chậu mai trong mỗi gia đình. Bạn sẽ nghe người Nha Trang khoe nhau rất đỗi tự hào về chậu mai của họ : “mai Bình Định đó nghe !” để phân biệt với mai ở các vùng khác.
Cũng nhờ có nghề trồng mai nên thói quan lên rừng “săn” mai (săn lùng khai thác mai tự nhiên) vào mỗi dịp cuối năm ở nhiều vùng Nam Trung Bộ đã giảm bớt, góp phần bảo vệ tính toàn vẹn sinh thái của các khu rừng tự nhiên./.