Thời gian qua, nhiều nghệ sĩ Việt Nam đã chủ động lựa chọn môi trường làm chủ đề thể hiện, thông qua hội họa, nhiếp ảnh, điện ảnh, nghệ thuật sắp đặt, trình diễn… Tiêu biểu trong số đó là triển lãm “Phục Xanh” tổ chức năm 2024 do giám tuyển Lê Thiết Cương tuyển chọn. Sự kiện quy tụ các nghệ sĩ đến từ nhiều lĩnh vực: hội họa, điêu khắc, nhiếp ảnh, sắp đặt… cùng nhau chuyển tải một thông điệp: nâng cao nhận thức cộng đồng về việc phục hồi môi trường sống xanh.
Một tiết mục trong chương trình nghệ thuật "Việt Nam xanh mãi bốn mùa". Ảnh: Nguyễn Nam
Những tác phẩm trưng bày không chỉ gây ấn tượng thị giác, mà còn đặt ra câu hỏi lớn về cách con người đang đối xử với tự nhiên - như một lời cảnh báo mạnh mẽ nhưng đầy tính nghệ thuật.
Hay như chương trình nghệ thuật “Việt Nam xanh mãi bốn mùa” do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức tại Không gian Văn hóa Việt (Hà Nội), thu hút sự quan tâm của đông đảo công chúng. Sự kết hợp âm nhạc, múa, sân khấu truyền thống… chương trình không chỉ tôn vinh vẻ đẹp nghệ thuật dân tộc còn mang lại những cảm xúc sâu lắng, khơi dậy ý thức hành động thiết thực trong bảo vệ môi trường.
NSND Trần Bình - tác giả kịch bản và đạo diễn chương trình chia sẻ: “Tôi tin rằng khi nghệ thuật gắn với trách nhiệm xã hội, nó sẽ sống lâu hơn, có ý nghĩa hơn. Nếu mỗi chúng ta cùng đồng lòng, “Việt Nam xanh mãi bốn mùa” sẽ không chỉ là tên một chương trình mà sẽ trở thành hiện thực sống động trong từng mái nhà, góc phố, dòng sông và cánh rừng quê hương”.
Không dừng ở sân khấu, nghệ thuật còn lan tỏa trong văn chương. Gần đây, một số nhà văn trẻ như Nguyễn Văn Học, Lê Quang Trạng, Tống Phước Bảo… đã khai thác đề tài môi trường một cách sâu sắc. Trong tiểu thuyết “Linh điểu” và “Đắm bầy virus” của Nguyễn Văn Học, thiên nhiên được nhân cách hóa thành nhân vật chính - nơi chim chóc, cây cối không chỉ hiện diện mà còn kể chuyện, thể hiện cảm xúc, phản ánh sự khủng hoảng sinh thái.
Nhà văn Nguyễn Văn Học cho rằng, trong những năm qua, báo chí đã làm rất tốt và vẫn đang nỗ lực việc tuyên truyền để phòng chống ô nhiễm môi trường, bảo vệ môi sinh. Dưới góc độ văn học - nghệ thuật, các văn nghệ sĩ cũng đã và đang chung tay vào công việc này, với hàng hoạt tác phẩm văn học, phim truyền hình, phim điện ảnh, kịch, ca khúc…
“Chúng ta cũng dễ nhận thấy, nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật không hô hào khẩu hiệu mà gieo vào lòng người sự đồng cảm, từ đó đánh thức trách nhiệm của mỗi người. Không chỉ giúp con người hiểu vì sao cần bảo vệ môi trường, mà quan trọng hơn, khiến họ muốn làm điều đó một cách tự nguyện, từ trong trái tim mình” - nhà văn Nguyễn Văn Học nói.
Khi nghệ thuật đánh thức cảm xúc
Trong thời đại số, nghệ thuật còn có thêm một cánh tay nối dài mạnh mẽ: mạng xã hội và các nền tảng truyền thông kỹ thuật số. Nhờ khả năng kết nối cộng đồng và lan tỏa nhanh chóng, các chương trình nghệ thuật, tranh cổ động, phim ảnh, triển lãm tương tác… đã góp phần đưa thông điệp bảo vệ môi trường đến với từng người dân, từng điểm du lịch, từng cộng đồng văn hóa trên cả nước.
Các triển lãm, phim ảnh, tranh cổ động, chương trình nghệ thuật và thông điệp số trên mạng xã hội đã và đang góp phần đưa ý thức bảo vệ môi trường đến với từng người dân, từng điểm du lịch, từng cộng đồng văn hóa…
Họa sĩ Nguyễn Hải Phong cho rằng, nghệ thuật có khả năng chạm tới phần sâu thẳm trong tâm hồn con người, từ đó khơi dậy nhận thức và thay đổi hành vi. Một bức tranh đẹp có thể khiến người xem dừng lại, nhưng một tác phẩm nghệ thuật mang thông điệp xã hội lại có thể khiến họ suy ngẫm và thay đổi.
“Khác với các bản báo cáo khoa học vốn khô khan và khó tiếp cận, nghệ thuật cung cấp một trải nghiệm gần gũi, cảm xúc và dễ lan tỏa. Một bộ phim tài liệu về nạn phá rừng có thể khiến người xem rơi nước mắt. Một bức tranh ghi lại cảnh rác thải nhấn chìm biển xanh có thể khiến người ta giật mình” - họa sĩ Nguyễn Hải Phong chia sẻ.
Còn theo nhà văn Nguyễn Văn Học, để văn học - nghệ thuật vì môi trường có thể phát triển lâu dài, điều cần trước tiên là một hệ sinh thái sáng tạo có tính kết nối và nuôi dưỡng. Chúng ta cần có những chính sách khuyến khích nghệ sĩ khai thác đề tài môi trường - không chỉ bằng các giải thưởng chuyên biệt, mà cả bằng việc tạo không gian để tác phẩm được tiếp cận công chúng rộng rãi hơn.
Bên cạnh đó, cần có sự hỗ trợ để nghệ sĩ có thể tiếp cận thực tế: đến những nơi đang chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, sống cùng cộng đồng, cảm nhận bằng trực giác và trái tim - từ đó tạo ra những tác phẩm mang giá trị nhân văn và chiều sâu trải nghiệm.
“Chủ đề Ngày Môi trường thế giới năm nay "Chống ô nhiễm nhựa", là lời kêu gọi khẩn thiết tới mọi người: hãy cùng hành động để giảm rác thải nhựa, sử dụng tài nguyên thông minh hơn, và sống xanh hơn vì một tương lai bền vững. Rác thải nhựa không còn là câu chuyện xa vời mà đang hiện hữu trong từng bữa ăn, dòng sông, bãi biển, di tích lịch sử và khu du lịch của chúng ta” - Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phan Tâm phát biểu tại chương trình nghệ thuật "Việt Nam xanh mãi bốn mùa" - hưởng ứng Ngày Môi trường thế giới và Tháng hành động vì môi trường năm 2025.
PGS.TS Văn Giá - nhà văn, nhà lý luận phê bình văn học cho rằng, dòng văn học sinh thái ở Việt Nam đang bắt đầu nhưng tiếng nói vẫn còn khá yếu ớt. Ngoài một số cây bút lớn tuổi thì gần đây đã có một số cây bút trẻ dần dần có ý thức về văn học sinh thái với cách thể hiện đa dạng. Không chỉ có phê phán những người tàn phá thiên nhiên mà họ viết về ý thức sống, ý thức về nơi chốn mình ở. Thậm chí sâu hơn nữa là họ còn khai thác con người tự nhiên trong mỗi cá thể… Bằng sự nhạy cảm của người nghệ sĩ họ đã làm khá tốt trong việc cất tiếng nói bảo vệ môi trường.
Phạm Sỹ