quản lý tòa nhà

Tại nhiều địa phương, nông dân vẫn áp dụng đốt rơm rạ vì nhanh, tiện, rẻ… (ảnh: Trung tâm Ứng phó sự cố môi trường Việt Nam)

Tập quán này đã tồn tại từ lâu đời, gắn với ký ức của nhiều thế hệ cư dân đồng bằng. Tuy nhiên, theo các nghiên cứu khoa học và cảnh báo từ cơ quan chuyên môn, việc đốt rơm rạ đang thải vào bầu không khí một lượng lớn bụi mịn PM2.5, CO, NOx và các hợp chất hữu cơ đa vòng (PAHs) có khả năng gây ung thư. Đây là những tác nhân trực tiếp làm suy giảm chất lượng không khí, ảnh hưởng sức khỏe cộng đồng và cản trở nỗ lực thực hiện các cam kết quốc tế của Việt Nam về giảm phát thải khí nhà kính.

Tập quán lâu đời nhưng không còn phù hợp

Ở nhiều địa phương, rơm rạ vẫn bị coi là phụ phẩm khó xử lý, không có giá trị kinh tế. Trong điều kiện thời vụ gấp gáp, người dân buộc phải dọn sạch ruộng trong thời gian ngắn, nên việc đốt trở thành giải pháp nhanh và ít tốn kém nhất. Không ít nơi, rơm rạ còn chứa dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, khiến việc dùng làm thức ăn gia súc gặp nhiều hạn chế. Hệ thống thu gom cơ giới cũng chưa phát triển đồng bộ; giá rơm không ổn định và thị trường tiêu thụ còn nhỏ lẻ. Tất cả những yếu tố đó khiến tập quán đốt rơm rạ tiếp tục duy trì dù đã có các khuyến cáo từ ngành môi trường.

Theo ông Lê Hoài Nam, Phó Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), từ tháng 10 đến tháng 4 hằng năm, khi hiện tượng nghịch nhiệt diễn ra phổ biến, khói từ đốt rơm rạ càng khó khuếch tán, làm mức độ ô nhiễm không khí tăng mạnh tại nhiều tỉnh đồng bằng Bắc Bộ. Điều này đặc biệt đáng lo ngại trong bối cảnh các đô thị lớn như Hà Nội và vùng phụ cận vốn đã chịu sức ép ô nhiễm cao.

Ông Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam (VCAP), cho rằng quy định hiện nay chưa đủ mạnh và năng lực giám sát ở địa phương còn hạn chế, khiến tình trạng đốt rơm rạ kéo dài dù đã có lệnh cấm. Thực tiễn cho thấy chỉ khi người dân có giải pháp thay thế hiệu quả, mang lại lợi ích kinh tế, thì tập quán đốt rơm rạ mới có thể được thay thế một cách bền vững. Đây cũng là bài học mà nhiều quốc gia nông nghiệp lớn như Ấn Độ đã trải qua.

Nông dân vẫn còn giữ thói quen “truyền thống” đốt rơm rạ, mặc dù đã có lệnh cấm

Giải pháp: không chỉ là cấm mà phải “tạo đường lui” cho người dân

Kinh nghiệm quốc tế khẳng định, việc giảm đốt rơm rạ cần sự kết hợp giữa chính sách hỗ trợ kinh tế, giải pháp kỹ thuật và truyền thông cộng đồng. Nếu chỉ dừng ở các quy định hành chính, người dân khó có thể thay đổi.

Các mô hình hỗ trợ máy xới đất, máy ép rơm, thu gom hoặc xử lý rơm rạ tại chỗ cho thấy hiệu quả rõ rệt ở nhiều nơi. Ở Việt Nam, một số địa phương đã áp dụng chính sách hỗ trợ thuê máy, khuyến khích doanh nghiệp thu mua rơm rạ làm nguyên liệu sản xuất phân bón, nấm, thức ăn chăn nuôi hay chế phẩm vi sinh.

Một số tỉnh còn thí điểm giám sát điểm cháy bằng vệ tinh kết hợp xử phạt. Tuy nhiên, theo nhận định của giới chuyên môn, biện pháp bền vững nhất vẫn là biến rơm rạ từ phụ phẩm thành tài nguyên, tạo thêm thu nhập cho nông dân và giảm áp lực môi trường.

VACNE Đồng hành cùng cộng đồng trong giảm phát thải và bảo vệ sức khỏe

Trong nhiều chương trình hợp tác quốc tế hỗ trợ Việt Nam giải quyết vấn đề đốt rơm rạ, nổi bật có Dự án của Liên minh Toàn cầu về Sức khỏe và Ô nhiễm (GAHP) do DEFRA (Vương quốc Anh) tài trợ, phối hợp với Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) triển khai.

Chương trình tập trung vào nghiên cứu, triển khai các mô hình thay thế đốt rơm rạ, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về mối liên hệ giữa chất lượng không khí và sức khỏe con người. Việc phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương, tổ chức đoàn thể và người dân trực tiếp sản xuất đã tạo ra sự lan tỏa mạnh mẽ và từng bước thay đổi nhận thức về quản lý phụ phẩm nông nghiệp.

Các chuyên gia trong Dự án GAHP đến đánh giá mô hình nông nghiệp xanh của nông dân (Ảnh: VACNE)

Các mô hình thí điểm mang lại hiệu quả rõ rệt

Một mô hình tiêu biểu được Dự án GAHP triển khai từ năm 2023 tại xã Sông Ray (xã Cẩm Mỹ, Đồng Nai), đã giúp nông dân được hướng dẫn sử dụng chế phẩm vi sinh để xử lý rơm rạ thay vì đốt bỏ. Rơm sau được xử lý vi sinh giúp giảm lúa ma, tăng năng suất, giảm phân bón, giúp cải tạo đất, giảm khói bụi và rút ngắn thời gian phân hủy xuống còn 14-15 ngày. Nếu như trước đây, trong 1 mùa vụ người nông dân sử dụng 40kg phân bón cho một lần bón thì hiện nay chỉ sử dụng 30kg.

Rơm rạ sau khi được người nông dân sử dụng vi sinh đã tăng năng suất và tăng thu nhập cho nông dân

Hoặc một điển hình khác là hộ ông Nguyễn Thanh Hà (An Giang), tận dụng rơm để trồng nấm. Sau một thời gian, thu nhập của gia đình đạt khoảng hơn 20 triệu đồng/tháng, cao hơn đáng kể so với chỉ canh tác lúa. Đặc biệt, mô hình tại xã Châu Thành (An Giang) đã cho thấy cách tiếp cận tổng hợp có thể tạo ra thay đổi rõ rệt. Tại đây, 12 hộ dân được GAHP, VACNE và các đối tác hỗ trợ thực hiện các mô hình: Ủ rơm rạ làm phân hữu cơ (quy mô 8-20m3, 25-80 cuộn rơm); Ủ rơm với urê làm thức ăn chăn nuôi; Trồng nấm rơm trong nhà (quy mô 20 - 300m2, sử dụng 40-500 cuộn rơm),... Sau khi trừ chi phí đầu tư ban đầu, mỗi vụ người tham gia sẽ có thêm thu nhập từ 3 - 5 triệu đồng.

Sau một vụ, hộ dân thu nhập tăng thêm 3-5 triệu đồng từ mô hình ủ phân và 3-12 triệu đồng từ mô hình trồng nấm. Ngoài ra, dịch vụ cuốn rơm mang lại thêm 500.000 đồng/ha và giảm đáng kể lượng rơm bị đốt. Người dân cũng được tập huấn kỹ thuật, cung cấp chế phẩm vi sinh, hỗ trợ chi phí và truyền thông cộng đồng để mở rộng tác động.

Những mô hình này đều được sự hỗ trợ kỹ thuật từ các chuyên gia của VACNE và chương trình GAHP, cùng với sự tham gia tích cực của các hội đoàn, chính quyền xã, hợp tác xã và người dân địa phương.

PGS.TS Phùng Chí Sỹ, Phó Chủ tịch VACNE, cho biết Dự án GAHP đã xây dựng bộ giải pháp công nghệ gồm 12 quy trình, trong đó 6 công nghệ phù hợp với điều kiện sản xuất trong nước được lựa chọn để áp dụng thí điểm. Các công nghệ như trồng nấm rơm, sản xuất phân hữu cơ bằng chế phẩm Trichoderma, ủ rơm rạ ngay tại ruộng hoặc làm thức ăn chăn nuôi không chỉ giải quyết vấn đề môi trường mà còn góp phần thúc đẩy nông nghiệp tuần hoàn – hướng đi phù hợp với chiến lược tăng trưởng xanh của Việt Nam.

Hướng tới nền nông nghiệp tuần hoàn – xanh – bền vững

Tình trạng đốt rơm rạ sẽ chỉ được giải quyết khi có sự đồng hành của các cấp chính quyền, tổ chức xã hội, đặc biệt là sự thay đổi nhận thức của chính người dân. Các mô hình triển khai bởi GAHP – VACNE cho thấy rằng rơm rạ hoàn toàn có thể trở thành một nguồn tài nguyên quý giá nếu được sử dụng đúng cách, mang lại lợi ích kinh tế và môi trường đồng thời.

Việc nhân rộng các mô hình thành công, kết hợp với chính sách hỗ trợ phù hợp và thị trường tiêu thụ ổn định, sẽ góp phần giảm đáng kể lượng rơm rạ bị đốt mỗi năm. Điều này không chỉ giúp cải thiện chất lượng không khí mà còn thúc đẩy sản xuất nông nghiệp theo hướng tuần hoàn, bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu – phù hợp với mục tiêu phát triển của đất nước và các cam kết quốc tế mà Việt Nam đã tham gia.