1.Tôi người làng Hương Thọ, tục gọi là làng Chùa. Nằm bên bờ tả ngạn Ngàn Sâu, suốt chiều dài lịch sử, số phận của làng gắn bó mật thiết với con sông này: sông bồi đắp nên làng mạc, đồng bãi; sông cấp nước cho sản xuất và sinh hoạt; sông nối làng với thế giới bên ngoài; sông che chở và nuôi dưỡng thế giới tâm hồn cho mỗi cá nhân... Có thể nói, sông Ngàn Sâu là cội nguồn sự sống của làng Hương Thọ.

Sau 1975, để đáp ứng nhu cầu trị thủy và phát triển sản xuất, nhà nước đã cho xây kè đá dọc bờ sông của làng. Tuy nhiên, vào thập niên 1990, dân trong làng đã tự phá vỡ hệ thống kè đá, dẫn đến những hậu quả trầm trọng.

Sau khi kè mất, toàn bộ bờ sông phía làng bị sạt lở nhanh chóng. Ban đầu là lở bờ, tiếp đến lở các vùng đất canh tác nằm trên cao và hiện nay đã lở vào mép vườn của nhiều hộ gia đình. Nếu theo đà lở này, sau vài năm nữa, một phần làng sẽ bị cuốn ra biển. Khoảng 15 năm nay, người làng hiếm khi ra sông vì sông càng ngày càng nguy hiểm, khó lường.

Trong quãng thời gian đó, sinh hoạt ở làng cũng bị xáo trộn rõ rệt. Nhiều người cảm thấy hụt hẫng do không còn không gian xưa cũ để duy trì các sinh hoạt quen thuộc: tắm sông, đá bóng, đánh khăng, đánh đáo, trốn tìm, mò tôm, bắt cá, hẹn hò,... Chưa hết, kể từ khi mất đi không gian sinh hoạt tập thể, tình cảm xóm làng cũng ngày càng nhạt nhẽo, xa cách.

 

Cảnh vỡ đê ngăn lũ trên một khúc của sông Ngàn Sâu,
gần 1km đường sắt đã bị cuốn phăng. Ảnh: Dân Trí

 

2. Thực tế làng tôi đặt ra những câu hỏi vô cùng nóng bỏng đòi hòi được trả lời: Làng sẽ đi về đâu nếu bờ sông vẫn tiếp tục sạt lở? Thế hệ sau sẽ sống ra sao trong tình trạng đó? Thế hệ hiện tại sẽ chịu trách nhiệm như thế nào trước tương lai?

Không thể chờ đợi được nữa, phải làm một điều gì đó để cứu lấy dòng sông. Sau nhiều trăn trở, chúng tôi đã chọn một kế hoạch vừa tầm làm điểm khởi đầu: phục hồi, xây dựng bến nước xóm Đình - vốn là bến trung tâm trong hệ thống bến sông cũ.

Nhưng để thuyết phục mọi người tham gia dự án này thật không dễ - dù họ là những người đầu tiên được hưởng lợi. Bị chi phối sâu sắc bởi tâm lí cục bộ, cào bằng, từ lâu, cộng đồng chỉ còn là một tập hợp lỏng lẻo, rời rạc, trì trệ. Trong môi trường như vậy, con người ngại thay đổi, dễ dao động và thường phó mặc mọi sự cho số phận.

Tuy nhiên, trên mặt bằng cũ kĩ ấy, đã có một lớp người mới xuất hiện, đại diện cho xu hướng phát triển mới của làng. Họ giỏi giang, hiểu biết, kiên nhẫn và xông xáo. Sự mạnh mẽ và quyết đoán của họ đã thôi thúc dự án tiến lên. Họ đã thảo ra một bức tâm thư giải thích lí do hành động và kêu gọi sự ủng hộ của toàn thể cộng đồng:

Chúng tôi tin rằng, kế hoạch xây dựng bến nước không còn là việc riêng của xóm Đình nữa, mà nó đã trở thành một dự án chung của toàn thể làng Chùa. Không những thế, việc xây dựng bến nước còn có thể mở ra một giai đoạn mới, một thời kì mới chưa từng có trong cuộc sống của nhân dân làng Chùa. Đó là thời kì của đoàn kết, cởi mở, chân thành, yêu thương, hiểu biết và giàu mạnh. Vì vậy, chúng tôi tha thiết kêu gọi toàn thể nhân dân làng Chùa hãy tận tâm sát cánh cùng chúng tôi hoàn thành dự án này tùy theo khả năng và phương tiện của các bạn. Xin chân thành cảm ơn.

Thư được đọc trên loa phóng thanh của làng, được chia sẻ trên Facebook và được in ra để gửi tới một số địa chỉ cần thiết. Đây là cách làm hết sức mới mẻ trong đời sống của làng tôi.

3. Bức tâm thư như khiến làng tôi bừng tỉnh. Họ nhận ra ý nghĩa sâu xa của dự án bến nước xóm Đình và tìm cách hưởng ứng. Người đi xa hỗ trợ vật chất, người ở nhà hỗ trợ ngày công. Người già phụ trách các khâu thiết kế, kĩ thuật và điều hành. Người trẻ đảm nhận các công việc chân tay và liên lạc. Nhờ vậy, dự án bến nước xóm Đình kết thúc sớm hơn dự kiến.

Làng tiếp nhận bến mới bằng một tình cảm thật khó tả, như nỗi xúc động của người mẹ khi gặp lại con mình sau bao ngày ngóng trông. Người ta ghé thăm, chiêm ngưỡng, bình luận về bến mới và vui sướng tận hưởng những tiện ích mà nó mang lại - những cái mà mới chỉ rất gần đây thôi, tưởng như không bao giờ gặp lại nữa.

Giá trị hiển nhiên của bến mới gợi ra nhiều ý tưởng trong cộng đồng. Cuối cùng, một chương trình hành động được vạch ra: (i) tiếp tục xây hai bến mới ở xóm Trên và xóm Dưới; (ii) khôi phục lại phong tục trồng cây dọc bờ sông của làng; (iii) khôi phục hệ thống kè đá cũ theo phương án 2 năm làm một kè.

Lần đầu tiên trong đời, tôi thấy người làng thực sự sốt sắng, háo hức trước một công việc tập thể. Họ đã suy nghĩ, hành động với tư cách của những người trong cuộc.

Trong tâm thế ngoài cuộc, người ta hoàn toàn dửng dưng với các sự kiện diễn ra bên ngoài cuộc sống gia đình. Mọi thứ đều thuộc về nhà nước và đã có nhà nước lo. Nhưng khi là người trong cuộc, hình ảnh của họ trở nên khác hẳn. Họ lo toan, vun vén, đàng hoàng, tự tin.

Trong câu chuyện của làng tôi, không phải ai khác, chính người dân đã nhận ra thách thức đe dọa cuộc sống của cộng đồng, các nguồn lực mà họ đang có và con đường vượt qua thách thức ấy.

Đến đây, đột nhiên tôi nghĩ đến mối quan hệ giữa các chính sách của nhà nước và sự tham gia của cộng đồng. Nghĩ cho cùng, các chính sách phát triển chỉ thực sự thành công khi nó kích thích người dân hào hứng nhập cuộc. Vì không ai hiểu những vấn đề của một cộng đồng bằng những người trong cuộc. Ngược lại, nếu tiến trình kiến tạo chính sách đóng cửa với đời sống bên ngoài, nó chỉ còn là một tiến trình độc thoại và sớm muộn sẽ thất bại.

Chúng tôi đã tạ lỗi với dòng sông quê hương như thế. Còn bạn và cộng đồng của bạn, các bạn đang thực sự sống và suy nghĩ ra sao?